Bosanske zemlje u X—XIII vijeku
Česlav je prvi ujedinio u jednoj državi sve zemlje gdje su stanovali Srbi. Nakon njegove smrti 950. g. u državi su se pojavile dezintegracijne tendencije i Bosna se odvojila. Ta borba nije odmah dala rezultat. U početku Bosna je bila u sastavu Hrvatske države, na čelu koje je bio kralj Krešimir II, posle toga ponovo je bila u sastavu Srpske države: početkom 80-h XI v. kralj Bodin je zauzeo Rašku i Bosnu, pa poklonio poslednju knezu Stevanu. U sastavu države Bodina su bili Zeta, Raška, Bosna, Hum, Travunija. Glavni grad te države je bio Skadar.
Dešavanja početka XII v. su imali veliki uticaj i posljedice po balkansko stanovništvo. Mađari je ratni i agresivni narod. Njih je krajem IX v. vizantijski imperator Lav VI Mudar pozvao u pomoć u borbi protiv bugarskog cara Simona. Nakon te borbe Mađari su postali toliko jaki, da su krenuli prema jugu, na Jadransko more. 1102.g. Hrvati su priznali da je mađarski kralj Koloman njihov vladar. 1136. g. Mađari su se pojavili i u Bosni. Zauzeli su veliku župu Ramu. Od 1138. g. Rama je postala deo mađarske kraljevske titule.
U isto vrijeme vladar Zete – Kočopar – se takmičio sa Raškom za prvo mjesto između srpskih zemalja, pokušao je da osniva zetsko-bosanski savez protiv župana Vukana preko ženidbe sa ćerkom bosanskog bana. Ali u tome nije uspjeo, a kroz neko vrijeme Raška je zauzela centralno mjesto u srpskoj istoriji, a Zeta je otišla na drugi plan. Pošto Raška i Zeta su vodile borbu između sebe i sa Vizantijom, oni su ostavile bez pažnje Bosnu koja se otcepala od ostalih srpskih zemalja.
Od sredine XII v. Bosnom je vladao ban koji je priznavao prvenstvo Vizantije. Jedan od poznatih bana je bio Borić. Rodio se u Grabarju pored Broda. Kako je Borić postao bosanski ban istorija ne spominja, u istorijskim dokumentima piše samo da je pripadao jakom porodićnom bratstvu. U vrijeme dinastičke krize u Mađarskoj 1162. – 63. g. Borić je podržavao vizantijskog kandidata na mađarski presto, ali pobjedio je Stefan IV, sin kralja Gejze (Gejza je bio oženjen sa ćerkom velikog ruskog kneza). Stefan se osvetio banu i poslao njemačkog viteza Gotfrida sa vojskom protiv njega. Neki srpski istoričari smatraju da zajedno sa Gotfridom u Bosnu je došao i knez Kotroman – rodonačelnik poznate bosanske dinastije Kotromanovića.
1180. g. u dokumtima se prvi put pojavljuje ime bosanskog bana Kulina koji, vjerovatno, je vladao zemljom i ranije (možda je postao ban odmah nakon Borića sredinom 60-h godina). U XII – XIII v. je Kulin bio vasal Mađarske.
1054. g. hrišćanska crkva se razdvojila na katoličku i pravoslavnu, i vjersko pitanje je postalo važni politički argumenat na Balkanu. Početkom XIII v. ban Kulin je bio u opasnoj situaciji: rekli su Papi Rimskom Inokentiju III da je dao sklonište jereticima kojih su oterali iz Dalmacije. Papa je hteo da mađarski kralj Imre kazni bosanskog bana. Kulin je morao da se ponaša kao da ne razume o čemu se radi. 8. aprila 1203. g. Bosanci su na čelu sa Kulinom u prisutnosti papskog legata napustili svoju vjeroispovest. Nakon toga bosanski predstavnici, papski legat i sin Kulina (čije ime nije poznato) su krenuli kod mađarskog kralja da se zaklete u vjernosti papi.
Jeres, koja nije dozvoljavala mirno spavati pontifiku, izazvala je oštru reakciju i bila prisutna u Bosni dugo vrijme. Ona se zvala bogumilstvo i bila veoma popularna u nekim jugoistočnim oblastima države. O bogumilima se spominja u Hrvatskoj, Dalmaciji, Srbiji (tamo se sa njima aktivno borio Stefan Nemanja), ali najviše njih je bilo u Bosni. Neki istraživači objašnjavaju to odsutstvom jake centralne vlade, takmičenjem između katoličke i pravoslavne crkve, slićnošću bogumilskih postulata sa antifeudalnim i anticrkvenim željama naroda. S.Stanojević, koji je napisao „Istoriju srpskog naroda“, govori i o slićnosti bogumilstva sa „anarhističkim željama naroda“.
Tokom 20-30-h godina XIII v. bogumilstvo u Bosni se gotovo pretvorilo na državnu religiju, bez obzira na to da je ban Kulin uvjeravao Papu Rimskog u suprotnom. 1221. – 1222. g. Papa Rimski je podigao vladare ostalih katoličkih država u krstaški rat protiv bogumilske Bosne. Mada, ovaj put nisu stigli da pređu sa reči na posao jer Mađarska (koja je trebalo da bude pokretna snaga u tom ratu) je imala puno unutrašnjih ozbiljnih problema.
