Nestajanje Bosnaske države

Ozbiljni problemi su se pojavili 1393. g., kada mađarski kralj Sigizmund je počeo da traži od Dabiše vraćanje zavisnosti Bosne od Mađarske. Dabiša nije mogao da se protivi tome, zato je i potpisao Đakovački sporazum (po nazivu grada) gdje je pristao na sve mađarske uslove. Tamo se radilo o tome da Bosna ponovo zavisi od Mađarske i da Dabiša zauzima do smrti bosanski presto, a posle toga presto će da pređe Sigizmundu.

Đakovački sporazum nije odgovarao bosanskim interesima, ali je imao po Bosnu i pozitivno značenje: teritorija zemlje se nije promjenila. Protiv sporazuma je nastupao deo bosanskih feudalaca na čelu sa Ivanom Horvatom. Ali nisu mogli da organizuju otpor mađarskoj vojsci kralja Sigizmunda. Dabiša je bio na strani Horvata, ali to nije ga spasilo od osvete mađarskog monarha. Sigizmund je iskoristio ustanak bosanskih feudalaca kao uzrok za nove pretenzije. Ovaj put je zahtevao da Dabiša odrekne od vlade u Hrvatskoj i Dalmaciji. Dabiša je pristao i na to. Uskoro, u septembru 1395. g., Dabiša je umro, a bosanski presto je zauzela njegova udovica Jelena. To nije bilo u skladu sa Đakovačkim sporazumom, ali Sigizmund se spremao u to vrijeme za rat sa Turcima i nije mogao da se bori za bosanski presto. Ostavio je rešenje tog pitanja do boljeg vrijemena.

Kraljica Jelena je uticala na unutrašnju i spoljnu politiku još manje nego njen suprug. Ona je zauzimala bosanski presto do 1398. g., ali vlada faktički je bila u rukama najjaćih feudalaca: Pavle Radenovića, Sandalja Hranića, Hrvoje Vukčića. Hrvoje je predložio kandidata na presto – Ostoje Hristića, koji je ispunjavao volju Hrvoje za vrijeme svog rukovodstva (1398. g. – 1404. g.).

1398. g. Bosna je dva puta postala žrtva agresije sa strane Osmanske imperije i Mađarske, i dva puta je slavila pobedu. U januaru ogromna turska vojska je morala da bježi od hladnoće i snijega. U julu kralj Sigizmund, koji nije bio zadovoljan razvojem događaja u Bosni, je probao da okrene situaciju na svoju korist, ali Mađara je čekao jak otpor. Oni su shvatili da neće tako lako pobjediti, zato su se vratili kod sebe. Hrvoje, kada je pratio Mađara, je osvojio Dubicku župu.

Zbivanja između XIV – XV v. su doneli za Hrvoje Vukčića nove uspjehe i još više pojačali njegovu ulogu i položaj u državi. 1400. g. Ostoje je ga nagradio za dobru službu oblašću Livno, nakon čega gotovo cela Zapadna Bosna je bila pod njegovom vlašću. Mada, 1402. g. hrvtski ban Mirko Bubek je iskoristio odsutstvo Hrvoje i vratio Dubicku župu, ali Vukčić je dobio nove zemlje u Dalmaciji. U jesen 1403. g. je jedan od pretindenta na mađarski presto – kralj Neapolitanski Vladislav (koji je dobio podrku od Ostoje i Hrvoja) – je stavio Vukčića na dužnost glavnog ispunjavača vlasti u Mađarskoj, Hrvatskoj, Dalmaciji i Bosni. U to vrijeme je i poklonio njemu ostrva Brač, Hvar, Korčulu i grad Split. Hrvoje je dobio od Vladislava još jedan poklon – titulu hercega, a to je njemu dozvolilo proglasiti svoje zemlje nezavisnom državom.

U to vrijeme su međusobni ratovi u Mađarskoj se završili pobjedom glavnog neprijatelja kralja Vladislava – Sigizmunda, koji je odmah počeo da uređiva svoje zemlje. Krajem 1403. g. se pojavio sa vojskom u Bosni. Kralj Ostoje nije hteo da rizikuje i priznao pobjedu mađarskog vladara. To je izazvalo nezadovoljstvo jednog dela bosanskih feudalaca, između kojima su bili Hrvoje Vukčić i Sandalj Hranić. Ostoje je probao da balansira među njima, ali nije mogao i 1404. g. u maju prestao je da bude kralj Bosne. Novi kralj Bosne je Tvrtko II Tvrtković koji je bio potpuno zavisan od vlade onih koji su ga stavili na presto (od Hrvoje Vukčića i Sandalja Hranića). Tvrtko II je zauzimao presto do 1408. g. Iste godine puno se dogidilo ozbiljnih promjena u Bosni: kralj Sigizmund je počeo rat protiv njih i pobjedio, posle čega njegovu vlast su priznali čak i oni koji su do poslednjeg momenta podržavali Vladislava. U novembru 1408. g. Ostoja je ponovo postao kralj Bosne. Sigizmund nije bio zadovoljan ispunjenjem Đakovačkog sporazuma, zato tokom 1410. g. – 1411. g. nekoliko puta je pokušao da osvoji Bosnu. Na njegovoj strani su bili Hranić, Vukčić, koji je bio na čelu jednog mađarskog odreda, srpski despot Stefan Lazarević, a protiv njega – Sandalj Hranić i Pavle Radenović.

Međusobni ratovi su trajali u Bosni sledećih nekoliko godina, a to je prouzrokovalo puni haos u zemlji. 1415. g. Hrvoje Vukčić se obratio kod Turaka da mu pomognu. To je imalo veoma ozbiljne posledice po glavne učesnike konflikata. Uskoro Osmanska imperija je postala glavni spoljni faktor, koji je uticao na unutrašnju političku situaciju u Bosni, a Mađarska je otišla na drugi plan. Tako su Turci počeli da se pripremaju za glavni napad, koji se završio po Bosnu gubljenjem nezavisnosti 1463. g.

Prvo Turci su, kao alternativa vladavine Mađarske, dobili podršku u Bosni ne samo feudalaca, nego i određenog dela običnih ljudi. Od Osmanske imperije su čekali nove metode rešavanja problema, između kojih je bio problem vjeroispovesti (tolerancija islama odnosno pravoslavne vjere i bogumilstva je bila mnogo veća, nego agresivan pristup katolicizma ka tom problemu).

Događaje (20-30-h godina XV v.) u Bosni su vezane za građanski rat. Ekonomskoo stanje i uslovi života većine stanovništva su se pogoršali, osmanski uticaj se pojačao. Sandalju Hraniću je pripadala glavna uloga u rešavanju unutrašnjih političkih pitanja. Bosanski presto su zauzimali po redu Ostoja (umro je 1418. g.), njegov sin Stevan (de fakto do 1420. g., de jure do smrti 1423. g.), Tvrtko II (umro je u novembru 1443. g.). Mađarska je vrijeme od vrijemena pokušala da vrati svoje pozicije u Bosni; Bosna i Srbija su ratovale između sebe – pokušale da reše teritorijalno pitanje oko grada Srebrenica. Aktivno učestvovati u unutrašnjim bosanskim zbivanjima je htela Venecija; veliki uticaj je imao Dubrovnik. Vjerskog pluralizam je prouzrokovao proces dezintegracije države, kočio je ideju bosanske nezavisnosti. U zemlji je postojalo 4 vjeroispovesti (bogumilstvo, pravoslavlje, katolicizam, islam). Najjači su bili bogumili, koji nisu podržavali nikakvu kraljevsku vlast i centralizaciju.

Stefan Tomaš (ostojin sin) je postao kralj posle Tvrtka II (1441. g. – 1461. g.). Njega nisu podržavali neki bosanski vladari na čelu sa najjačim od njih, sinovcem Sandalja Hranića – Stefanom Vukčićem, koji je dobio podršku od Osmanske imperije, nekih mađarskih feudalaca na čelu sa Germanom Celjckim koji je hteo da dobije bosansku krunu, i bogumili. Tomaš se spasio samo zahvaljući podršci papske kurije (zato je promjenio vjeru i primio katolicizam) i drugog mađarskog feudalaca, konkurenta Germana Celjskog – Janko Hunjadi.

Objektivni i subjektivni okolnosti nisu omogućili Tomašu da razradi strategiju i taktiku borbe za sačuvanje bosanske nezavisnosti od osmanske pretnje, koja se povećala svakog dana. Bosna je za vrijeme njegovog vladanja kao i pre stradala od međusobnih ratova i gubila nove teritorije. Najveći teritorijalni gubitak je bio otcepanje 1448. g. zemalja hercega Stefana. Uskoro po tituli njihovog vladara ove zemlje su dobile naziv „Hercegovina“. 1454. g. sultan je bio veoma zadovoljan osvajanjem Konstantinopola i zatražio od Tomaša četiri bosanskih gradova. A kroz tri godine je poslao u Bosnu veliki odred radnika, koji je branila vojska od 8.000 vojnika, da bi su izgradili most preko Save. Faktički saveznici su napustili Tomaša. On je napravio pokušaj da popravi položaj kroz ujedinjenje Bosne i Srbije na čelu sa svojim sinom Stefanom Tomaševićem, ali nije uspeo.

Posle osvajanja Srbije Turcima 1459. g., postalo je jasno da je na redu Bosna. U julu 1461. g. Tomaš je umro, a presto je dobio njegov sin Stefan, koji je bio poslednji bosanski kralj. U proljeće 1463. g. osmanski odredi su počeli češće dolaziti u Bosnu i Hercegovinu. Stefan je shvatio beznadnost svog položaja i predložio sultanu potpisati ugovor, gdje je predviđeno sačuvanje status-kvo na petnajest godina, ali nije dobio odgovor na svoj predlog. U maju 1463. g. sultan uz jaku vojsku je ušao na teritoriju Bosne i počeo je njeno osvajanje. Taj rat je trajao samo šest nedelja i završio se potpunom pobjedom Turaka. Bosanci gotovo nisu se protivili tome. Kralja Stefana Tomaševića, kao i većinu bosanskih bogataša, su ubili po narudžbini sultana. U svakom većem gradu zemlje su se nalazili osmanski odredi. Bosna je prestala da postoje kao nezavisna država.

Bosna se razvijala dalje socijalno i ekonomski kao druge srpske zemlje. Neke razlike su bile, što se objašnjavalo njenim geografskim raspoloženjem. U glavnom, kako smatra većina istoričara, Bosna je uvijek bila „periferija periferije“.